60 vallende sterren per uur, of toch niet?

De Perseïden zijn weer voorbij. Een periode waarin nagenoeg elke geïnteresseerde fotograaf zijn of haar camera naar de hemel gericht heeft om het spoor van deze inmiddels zo tot de verbeelding sprekende sterrenregen op de sensor te registreren. Vijf jaar geleden kwam dit jaarlijks terugkerende fenomeen even zijdelings ter sprake, en nam slechts een handje vol astrofotografen de camera uit de tas. Dit jaar leek de media er vol te staan en stroomde de sociale media over van de adviezen, tips, voornemens en natuurlijk de nodige foto’s. De meeste foto’s toonden alleen de ontelbare satellieten en vliegtuigen, en sporadisch een meteoor. Ik heb er ook aan meegedaan, natuurlijk.

Ik fotografeer de Perseïden al vanaf 2007, onder voorwaarde dat het helder was en ik op de juiste plek stond. Elk jaar opnieuw had bijgeleerd om deze snelle, vaak zwakke meteoren vast te leggen. Vorig jaar heb ik er een artikel aan gewijd, dit jaar opnieuw, en elke keer weer is de uitkomst nacht na nacht teleurstellend. Niet alleen voor mij, maar voor de meesten. Ook dit jaar weer werd de beloofde 80 meteoren per uur niet gehaald. Met een beetje geluk zagen we er met z’n allen niet meer dan 10 tot 20 per uur. Hoe kan dat toch?

De meteorenzwerm Perseïden bereikt op vrijdag 12 augustus 2016, rond 19 uur, zijn maximum. Rond 7:30 uur staat de radiant van de zwerm in het hoogste punt (op 84°) aan de hemel. Onder ideale omstandigheden zijn er van deze zwerm zo’n 85 meteoren per uur te verwachten. De meteoren zijn helder en snel en hebben nalichtende sporen. Rond 5:45 uur gaat het schemeren en om 6:21 uur komt de Zon op. De Maan is voor ongeveer 70% verlicht en kan flink storen dit jaar; de zwakkere meteoren zullen hierdoor niet zichtbaar zijn. De Maan gaat om 1:35 uur onder, waarna deze minder zal storen. Het beste moment om Perseïden waar te nemen is rond 3:30 uur (zie het kaartje). De radiant van de zwerm staat dan ongeveer 58° boven de horizon, in het noordoosten. Er zijn dan bij ons ieder uur naar schatting nog altijd ongeveer 60 meteoren van deze zwerm zichtbaar. In totaal zijn er, door meteoren van andere zwermen en sporadische meteoren, circa 72 “vallende sterren” per uur te zien.
(bron: http://hemel.waarnemen.com/meteoorzwermen/Perseiden_2016.html)

Natuurlijk is het in Nederland op maar weinig plekken echt donker. Wat dat betreft in de hele Benelux niet. Slechts een paar plekken kunnen nog echt als donker benoemd worden maar overal aan de horizon loert de lichtvervuiling. Dit jaar zochten we ons heil in een van de donkerste plekken van Nederland, in de buurt van het Lauwersmeer in Friesland. En jawel, daar is het donker. Toch zie je overal lichten aan de horizon, van straatlantaarns, van knipperlichten die de boeien sieren, vuurtorens en het verspilde licht van de paar steden en grotere dorpen die achter de horizon verborgen liggen. Maar de Maan was natuurlijk een grotere boosdoener, die tot zeker half twee ‘s-nachts de hemel in een blauw schemerachtig licht zette. Niet bepaald gunstig om die illustere vallende sterren te zien, laat staan te fotograferen.

Ik vraag me af waar die indrukwekkende sterrenregens nu blijven. Jawel, we zien er met regelmaat door de hemel schieten, maar vaak zijn het niet zo’n grote en felle meteoren. En al helemaal geen “beloofde” 60 per uur. Dat zou er elke minuut eentje zijn en ik kan zeggen dat het fotograferen van 23:00  uur tot en met 4:30 uur (met een paar tussenpozen van een kleine drie kwartiertjes) geen 240 Perseïden opgeleverd heeft (4 uur x 60 per uur). Het waren er zelfs geen 100.

De hemelbol is natuurlijk groot. Van horizon tot horizon 180° en dat 360° rond. Dit is niet iets wat je in één oogopslag kunt bekijken. Misschien kun je de helft daarvan in een oogopslag zien, wat betekent dat de andere helft “verborgen” blijft. Laten we een kleine rekensom maken, waarbij we uitgaan van 60 meteoren per uur zoals dat voorspelt wordt. Als we de helft van de hemel in de gaten kunnen houden is dat dus 30 meteoren. Maar laten we het gunstig inschatten, aangezien we misschien iets meer kunnen waarnemen. Een stuk of 40 vallende sterren dus.

We knipperen altijd wel even met de ogen, kijken even weg, op onze smartphone of we controleren de camera. Misschien trekken we een blikje frisdrank open of rommelen we in onze fototas op zoek naar die snack (natuurlijk een Mars, als we toch in de stemming van sterren en planeten zijn). Elk uur zijn we dus wel een kwartiertje afgeleid waardoor we er gemiddeld 10 hebben gemist. Van de overgebleven 30 meteoren zitten er altijd wel een paar verborgen achter bomen, gebouwen, heuvels of dijken. Het is afhankelijk van de hoeveelheid uitzicht dat geblokkeerd is hoeveel we zullen missen; misschien 10%? In dat geval houden we nog 27 meteoren over.

Van dat deel zijn er enkele heel helder, sommigen heel zwak. Die zwakke zullen we niet zien vanwege de lichtvervuiling, zelfs op de donkere plekken in Nederland. Stel dat dit ook een kwart is (een wilde gok), dan blijven er van de oorspronkelijke 60 voorspelde meteoren er uiteindelijk nog maar 20 per uur over. Met een Maan boven de horizon die ongeveer 70% verlicht is zal het misschien eerder de helft zijn die we door de totale lichtvervuiling niet zien.

Alles bij elkaar geteld (of van elkaar af getrokken) zullen wij Nederlanders rekening moeten houden met misschien 10 tot maximaal 15 meteoren per uur tijdens het maximum van de Perseïden. Of je die dan ook nog op de foto kan krijgen is de vraag. Een ultragroothoek of fisheye ziet misschien veel van de hemel, maar zorgt dat alles klein op de foto komt. Een normale groothoek heeft een veel kleiner deel van de hemel in beeld, tot ongeveer 100° diagonaal. Dat is een derde van de hemel. Met een beetje voorgrond erbij (om het interessant te maken) hou je dan misschien een kwart van de hemel over. Dat is de helft die we met het blote oog zien, volgens mijn pessimistische berekening zoals hierboven geschetst. Al bij al levert dit uiteindelijk maximaal 5 tot 7 vallende sterren op die in beeld zijn.

We rekenen met gemiddelden natuurlijk, uitgaande van een gelijkmatige verdeling over de nachtelijke hemel. Helaas lijken de meteoren altijd nèt buiten beeld te vallen, waarna we de camera verzetten omdat ‘ze daar ginds vallen’, waarna ze wederom op een andere plek aan de hemel verschijnen. Maar misschien heb je geluk en krijg je er binnen een kwartier vier in beeld. Dat is het met kansberekeningen en gemiddelden. Je weet het nooit.

De media hebben ons gek gemaakt met de voorspellingen en het rooskleuriger voor doen komen van de jaarlijkse Perseïden. Ongetwijfeld vallen er heel veel per uur; we zullen ze echter bij lange na niet allemaal zien. En zo valt het ieder jaar weer tegen. Het zijn er nooit 60 tot 80 per uur, maar wel 20 tot 30 – als je gelukt hebt.

Viel het tegen. Jazeker, in zekere zin wel. Want je hoopt altijd op iets spectaculairs in beeld te krijgen. Met de oogst aan vallende sterren van dit jaar mag ik echter niet klagen. In vier uur tijdens het maximum heb ik er ongeveer 30 op de foto gekregen, waarvan een aantal zo zwak dat je een vergrootglas nodig hebt om ze te kunnen zien. Maar ook in de week voorafgaand aan het maximum heb ik er veel kunnen zien en fotograferen. Het zijn die verschrikkelijk heldere meteoren die het de moeite waard maken. Die heb ik dit jaar twee gezien, en bovendien mooi op de foto gekregen. Ik mag dus niet klagen.