Bewust of onbewust onderbelichten

Soms kan het nodig zijn om af te wijken van de belichting die je meet. Soms kom je er nadien achter dat een foto toch te donker is. Bewust of onbewust onderbelichten is iets wat vaak voorkomt. Dit is echter niet altijd verkeerd. Het kan zelfs in je voordeel zijn. In dit blogbericht vertel ik er meer over.

Geschatte leestijd: 12 minuten

100 ASA
21° DIN
100/21° ISO

Wie kent ze nog? Dit waren de aanduidingen van de film gevoeligheid in de tijd dat we gebruik maakten van emulsies om een beeld op vast te leggen. Hoe hoger het getal, hoe hoger de gevoeligheid, hoe minder licht er nodig was om een goed belicht beeld te krijgen. Hoewel er nog steeds gebruik gemaakt wordt van echte fotorolletjes, is die tijd voor de meesten voorbij.

De ISO waarde

Tegenwoordig hebben we de “ISO waarde” van de digitale camera. Het staat niet langer voor de filmgevoeligheid, maar voor de lichtgevoeligheid van de sensor. Zelfs dat is niet helemaal correct, want het staat in feite voor de signaalversterking. Hoe hoger de ISO waarde, hoe meer het signaal van de sensor versterkt wordt. En toch, voor alle gemak en eenvoud kunnen we gewoon zeggen dat de ISO waarde voor gevoeligheid staat want uiteindelijk komt het erop neer dat je minder licht nodig hebt voor een goed belichte foto.

Wat misschien het meest bijzondere genoemd mag worden is tot hoever we tegenwoordig kunnen gaan. Zo was in het verleden 1600ASA (wat nu ISO 1.600 genoemd wordt) extreem gevoelig en je moest gespecialiseerde winkels zoeken om ze te vinden. Nu kijken we niet meer op van ISO 12.800, 25.600 of meer.

Geen korrel meer maar ruis

Hoe gevoeliger de fotorolletjes waren, hoe meer korrel er op de foto te zien was. Dit had alles te maken met de gebruikte film emulsie en het chemische proces van ontwikkelen. Tegenwoordig hebben we geen korrel meer maar ruis. Hoe hoger de ISO waarde van een digitale camera gezet wordt, hoe meer last we hebben van signaalruis. Die ruis kan zo erg worden dat de foto niet langer bruikbaar of zelfs herkenbaar is. 

Soms wordt de indruk gewekt dat er absoluut geen enkele ruis aanwezig mag zijn in een foto.  “Blijf van hogere ISO waarden af want dan krijg je ruis,” is een veelgehoord advies. Soms krijg ik de indruk dat mensen bang worden gemaakt om hogere ISO waarden te gebruiken, terwijl dat in veel gevallen juist nodig kan zijn om een goede foto mogelijk te maken.

Er is in de laatste jaren een enorme vooruitgang geboekt in bruikbare ISO waarden van een digitale camera. Tegenwoordig zal bij de meeste camera’s ISO 1.600 al geen storende ruis meer opleveren en er zijn camera’s die met gemak ISO waarden van 6.400 en zelfs 12.800 kunnen halen. Vaak zijn veel hogere ISO waarden mogelijk, maar de bruikbaarheid van die beelden kan dan vaak beperkt zijn. Je kan dan zeggen dat je een foto hebt als herinnering, maar het is niet iets wat je met trots als een vergroting aan de muur zal hangen.

Geen hoge ISO maar onderbelichten met een lagere ISO

Stel dat je dit ook via een andere weg kan bereiken? Wat als je de foto bewust kunt onderbelichten door een lagere ISO waarde te kiezen, en deze in de nabewerking lichter te maken? Hoe zou het resultaat zijn? Meer ruis? Minder? Hetzelfde?

Tegenwoordig wordt dit vaak getest met het volgende achterliggende gedachte. Als ISO een signaalversterking is, kan dit in principe ook in de nabewerking. Met andere woorden; een foto met ISO 400 en 2 stops onderbelichting corrigeren in de nabewerking is geeft dezelfde kwaliteit beeld als een foto met ISO 1.600 maken. Dit wordt ISO invariance genoemd. Tot hoever kun je daarin gaan? Eén stop, twee stops? Of misschien wel 6 stops onderbelichting mogelijk?

Waarom zou je bewust of onbewust onderbelichten? Het is in de eerste plaats niet om bewust met een lagere ISO te fotograferen, maar om bijvoorbeeld snellere sluitertijden te kunnen gebruiken. Nu was dit in het voorbeeld van de nachtzwaluw niet echt nodig. Maar stel dat ik 2 stops zou onderbelichten, dan had ik de vogel met 1/800sec kunnen fotograferen. Vervolgens moet ik die onderbelichting in de nabewerking gaan corrigeren.

Het nut van bewust onderbelichten

Dit is echter niet het enige waar het bruikbaar voor is. Een interessantere toepassing is in landschapsfotografie of trouwfotografie. Door te belichten op de lichte delen van de foto zullen de donkere delen onderbelicht zijn. Met een camera die een goede ISO-invariance heeft is het mogelijk om die donkere delen in de nabewerking plaatselijk op te lichten zonder dat – en dat is belangrijk – de ruis in die delen storend wordt. De ISO-invariance is dan in feite een manier om maximaal gebruik te maken van het dynamisch bereik van een camera.

Normaal gesproken zal het oplichten van donkere delen in een foto een toename aan ruis betekenen. Dit kun je namelijk niet ongestraft doen. De moderne camera’s hebben echter een dermate goed dynamisch bereik dat het toch mogelijk is zonder dat de ruis opvalt of storend wordt. Een camera is ISO invariant als de toename is ruis gelijk is als het fotograferen met een evenredig hogere ISO waarde.

Hoe ver kun bewust of onderbewust onderbelichten?

Hoever je kunt gaan in het oplichten van donkere delen is te vinden op sommige websites, maar het blijven dan getallen en/of voorbeelden. Bovendien is de hoeveelheid ruis die in een foto als acceptabel genoemd wordt afhankelijk van de fotograaf zelf. Sommigen vinden een kleine beetje ruis storend, anderen juist niet. Daarom is het goed om voor jezelf te bepalen tot hoever je met je eigen camera kunt gaan voordat je bewust of onbewust gaat onderbelichten. Voor mij was het tijd om dit met de Canon EOS 5D mark IV eens uit te proberen.

Bepaal voor je zelf tot hoe hoog de ISO waarde op jouw camera bruikbaar is: Tot hoeveel ISO kan je camera gaan?

Ruis bij verschillende ISO waarden testen

De test is heel simpel. Maak eerst een serie foto’s met verschillende ISO waarden waarbij de sluitertijd gebruikt wordt om de toename in ISO waarde te compenseren; als de ISO een stop hoger gezet wordt, kan de sluitertijd een stop sneller. Dit levert een beeld op van de ruisniveaus bij verschillende ISO waarden waarbij je voor jezelf kunt bepalen tot waar je met de camera kunt gaan zonder dat de foto een storende hoeveelheid ruis produceert.

Bewust onderbelichten bij ISO 100

Vervolgens heb ik dezelfde serie foto’s gemaakt met ISO 100 waarbij ik elke volgende foto één stop donkerder heb gemaakt door de sluitertijd te verkorten. Dit levert onderbelichte foto’s op, zoals te verwachten is.

Nu komt de truc; tot welke foto kun je de onderbelichting nog corrigeren zonder dat het kwaliteit onacceptabel wordt. Deze correcties heb ik in Lightroom uitgevoerd. Dit geeft een goede indicatie tot hoever je kunt gaan met het oplichten van een onderbelichte foto, of plaatselijk donkere delen in een foto.

Voor deze test is het noodzakelijk om in RAW bestandsformaat te fotograferen. Kies je voor JPEG beelden, dan is er nagenoeg geen correctiemogelijkheden. Je zit dan vast aan de belichting die je gekozen hebt.

De onderbelichting gecorrigeerd

Om het resultaat goed te kunnen beoordelen is het wel nodig om de foto op groot formaat te bekijken. Bij voorkeur dan ook op het originele formaat. Ik heb echter alle foto’s tot 30% van de ware grootte verkleind om het handzaam te houden.

Er is duidelijk een toename in ruis te zien bij het corrigeren van de belichting. Zo op het eerste oog is het mogelijk om zeker 3 tot 4 stops onderbelichting te corrigeren zonder dat de ruistoename storend wordt. Een correctie van 6 of meer stops is vrijwel onbruikbaar geworden. Nu weet ik hoe ver ik kan gaan met bewust of onbewust onderbelichten.

Het verschil tussen hoge ISO en gecorrigeerde onderbelichting

Om er achter te komen wat de ISO-invariance van deze camera is, moet de gecorrigeerde foto naast de foto gelegd worden die de vergelijkbare ISO waarde heeft. Dit betekent dat de foto met ISO 100 en 1 EV correctie vergeleken moet worden met een foto van ISO 200, de foto met ISO 100 en 2 EV correctie moet vergeleken worden met de foto van ISO 400. ISO 100 met 3 Ev vergeleken met ISO 800, enzovoort.

Zo lang de kwaliteit tussen de gecorrigeerde foto en de opname met de vergelijkbare hogere ISO waarde overeenkomt, spreken we van ISO-invariance.

Conclusie van deze test

Als ik de foto’s van dit vergelijk bekijk, dan lijkt het dat een foto met ISO 100 en 4 stops onderbelichting nog te corrigeren is zonder dat de kwaliteit noemenswaardig slechter is dan een foto van ISO 1.600. Correcties van meer stops leveren een slechtere kwaliteit op dan een foto met de vergelijkbare ISO waarde. Hiermee weet ik hoe ver ik kan gaan bij het bewust of onbewust onderbelichten.

Maar let op, bij een onderbelichte foto bij andere ISO waarden kan de correctie andere resultaten opleveren. Dit zou dus veel uitgebreider getest moeten worden. Dit voorbeeld van de Canon EOS 5D mark IV kan op een heel nette en uitgebreide manier vergeleken worden op de site van dpreview.com (https://www.dpreview.com/reviews/canon-eos-5d-mark-iv/11).

Toepasbaarheid van bewust of onderbewust onderbelichten

Door dit een beetje uit te zoeken kun je inschatten in  hoeverre je onderbelichting in een foto kunt corrigeren. Vooral bij nachtfotografie kan dit heel fijn werken, maar ook bij trouwfotografie waar contrasten vaak groot kunnen zijn zoals met een witte jurk in de volle zon. In landschapsfotografie kan deze speelruimte het verschil maken tussen een HDR fotoserie en een enkele foto.

Je zou de vraag kunnen stellen of dit het gebruik van bijvoorbeeld HDR of grijsverloopfilter in landschapsfoto’s overbodig maakt. In mijn ogen is dit niet het geval. Het is altijd beter om een goed belichte foto te maken, met voorkeur voor een “Exposure to the Right” zodat je de beste kwaliteit houdt.

Maar deze speelruimte in nabewerking geeft voor de landschapsfotograaf wel een extra hulpmiddel om een foto daar te corrigeren waar het nodig is. Ik vind het in ieder geval fijn om te weten dat ik met mijn camera een speelruimte van 3 tot 4 stops heb, zodat ik niet bang hoef te zijn om bewust of onbewust te onderbelichten. Is het niet voor landschapsfotografie, dan wel voor bruiloften.