Hoe gebruik ik compositieregels en compositieleer

Compositie is iets waar we als fotograaf zeker mee in aanraking komen. De officiële omschrijving is de poging tot creëren van orde in de chaos op een plat vlak, of een poging om een boeiende vlakverdeling te creëren. Met dit artikel wil ik een antwoord geven op de vraag: “Hoe gebruik ik compositieregels en compositieleer.”

Er wordt altijd gesproken over compositieregels. Regels als de de gulden snede en regel van derden worden dan al snel genoemd. Daar blijft het dan vaak bij. Vervolgens hoor je ook dat je de regels het beste kunt breken. Mocht je die behoefte hebben, dan is het belangrijk om iets van die regels te weten.

Ik heb al eens geschreven over de 10 dingen die ik over compositie geleerd heb. Het zijn de dingen waar ik op probeer te letten wanneer ik een foto wil maken. Voorheen ging dat heel vaak intuïtief, met een zijdelingse blik op de regen van derden. Of je volgt een aantal stappen waarmee je een solide basis kan krijgen voor een aantrekkelijke compositie. Lees erover in het artikel dat ik daarover geschreven heb.

Compositie is echter meer dan dat alleen, en tegenwoordig kijk ik daar veel bewuster naar. Met die reden ga ik met dit artikel dieper op compositie in, niet alleen voor jou als de lezer, maar ook voor mijzelf. Het is een overzicht van de compositieregels waar je bewust op kunt letten. Dit wordt compositieleer genoemd.

Compositieregels

We kennen allemaal de regel van derden. Het is de verdeling van een beeld in drie gelijke delen, in zowel de horizontale als de verticale richting. Dit levert vier lijnen en snijpunten op. Zoals je waarschijnlijk wel weet is het goed om die lijnen te gebruiken, en de onderwerpen zoveel mogelijk op die vier snijpunten te zetten. Die snijpunten zijn namelijk de punten waar de aandacht het snelste naar toe gaat.

Er zijn ook andere regels die minder gebruikt worden maar misschien bekend zullen klinken. Denk daarbij aan de volgende vier, waarvan eerste twee naast de regel van derden het meest genoemd worden:

• gulden snede
• Fibonacci spiraal
• diagonaal methode
• barok methode

Wie deze vier regels wat nauwkeuriger gaat bekijken zal opmerken dat ze in feite allemaal variaties op de gulden snede zijn.

De andere regels compositieregels

Dit is niet alles. Er zijn meer regels die we in de fotografie vaak terug zien komen. We spreken hier echter niet alleen over een regel, maar ook beeldopbouw of een vlakverdeling.

• centrale compositie
• symmetrie
• pyramide compositie
• ingaande lijnen
• S-curve
• etc

Je kunt naar deze regels kijken. Je kunt je erop blind te staren, of misschien zelfs te negeren. Maar ik denk dat het belangrijk is om eens wat dieper op de regels in te duiken, zonder het al te ingewikkeld te maken.

Zo belanden we bij de compositieleer. Dit zou de basis genoemd kunnen worden, waarin al deze regels hun oorsprong hebben. Je kunt hier negen compositie grondvormen in onderscheiden, waar alle andere afgeleiden van zijn.

Compositieleer

Er zijn dus in totaal negen grondvormen in de compositieleer. Vrijwel alle regels en vormen die er zijn, kunnen terug gebracht worden tot een van deze negen grondvormen.

1. Symmetrische compositie
2. Centrale compositie
3. A-symmetrische compositie
4. L-compositie
5. Geometrische compositie
6. Diagonale compositie
7. Driehoekscompositie
8. Bewegingscompositie
9. Veldcompositie (over-all compositie)

Ik wil deze negen grondvormen kort beschrijven met een voorbeeld, om duidelijk te maken wat ze inhouden.

1. Symmetrische compositie

Bij de symmetrische compositie is er een evenwichtige verdeling in het beeld. Een vertikale beeld-as verdeeld het beeld waarbij de aandacht altijd op deze vertikale beeld-as ligt. Dit is de plek waar het onderwerp geplaatst wordt. Het onderstaande voorbeeld is een symmetrische compositie.

Een symmetrische compositie is niet per se een centrale compositie, omdat het onderwerp niet in het midden hoeft te staan, zoals in mijn bovenstaande voorbeeld.

2. Centrale compositie

Door zowel een verticale beeld-as als een horizontale beeld-as te gebruiken, met een gelijke verdeling over het beeld, ontstaat een centrale compositie. Het punt van aandacht ligt nu op het kruispunt van de twee beeld-assen, de plek waar je onderwerp geplaatst moet worden.

Om een centrale compositie te versterken kan je proberen om lijnen en beeldelementen zo te plaatsen dat ze naar het kruispunt van de beeld-assen leiden. In het voorbeeld dat ik laat zien zijn dat de lijnen van de wolken en de randen van de vijver. Alle wijst als het ware naar het gebouw.

3. A-symmetrische compositie

Wanneer de vertikale beeld-as uit het midden geplaatst wordt, is er sprake van een a-symmetrische compositie. Deze beeld-as kan in principe op elke plek in het beeld geplaatst worden, maar meestal is dit een positie die overeen komt met de Gulden Snede.

Het onderwerp staat met deze compositie op de verticale beeld-as. Elementen in het beeld leiden de aandacht naar deze lijn toe. In het bovenstaande beeld is dit onder andere het pad naar het bankje toe.

4. L-compositie

Door zowel een verticale als horizontale beeld-as uit het midden te plaatsen ontstaat een L-compositie. De aandacht komt op de beeld-assen te liggen, met als centrale aandachtspunt het kruispunt. De beeld-assen worden over het algemeen in een verhouding geplaatst die we ook in de gouden ratio (gulden snede) terug zien. Dit geeft de meeste balans in een foto.

Voor een L-compositie is het niet noodzakelijk dat de lijnen exact hetzelfde zijn als in de schets. Ze kunnen ook gespiegeld in het beeld geplaatst worden, zoals in de voorbeeldfoto van de boom.

5. Geometrische compositie

Wanneer er geen belangrijke beeld-assen aanwezig zijn, is er geen duidelijk aandachtspunt. De beeld-assen die er zijn, kunnen met beeldvlakken samenvallen, en er is een meetkundig karakter aan het beeld.

Een geometrische compositie is een vlakverdeling zonder direct aandachtspunt. Een geometrische vorm gebruik ik vaak bij het fotograferen van trouwalbums, zoals in het voorbeeld.

6. Diagonale compositie

Door elementen in het beeld langs een diagonale lijn te plaatsen, ontstaat er een beeld-as die de aandacht door het beeld heen leidt. Dit kan een stijgende of dalende lijn, wat afhankelijk is van de kijkrichting die je door de foto hebt.

De diagonale compositie wekt een gevoel van beweging in het beeld op, en wordt zo als dynamisch ervaren.

Een stijgende lijn

De stijgende lijn loopt met onze kijkrichting mee. Dit is ook de richting waarin we lezen. Hierdoor wordt het oog de foto ingeleid en voelt dit heel natuurlijk. Dit geldt niet voor mensen die een tegenovergestelde kijkrichting hebben. Niet alle talen lezen namelijk in dezelfde richting.

Een dalende lijn

De dalende lijn loopt in veel gevallen de foto uit. Dit heeft ook weer met de kijkrichting te maken die wij hebben. Met deze lijn is het oppassen dat de aandacht niet de foto uit loopt.

7. Driehoekscompositie

De driehoekscompositie heeft een centrale, vertikale beeld-as waar de elementen in driehoeksvorm gerangschikt zijn. De driehoek kan eventueel ook op z’n kop staan.

We onderscheiden hierin een stabiele en een dynamische variant. De objecten zijn bij de stabiele vorm symmetrisch rond de beeld-as gerangschikt. Bij de dynamische variant is die verdeling niet symmetrisch, waardoor de driehoek een driedimensionaal effect geeft.

Stabiele variant

De stabiele variant van de driehoekscompositie staat ook bekend als de piramide compositie. Er is symmetrie langs vertikale beeld-as te vinden.

Dynamische variant

Door de symmetrie uit de driehoekscompositie te halen wordt het beeld dynamisch, met een gevoel van actie zonder dat je met de blik door het hele beeld gaat. De aandacht blijft op or rond de vertikale beeld-as.

8. Bewegingscompositie

Met de bewegingscompositie wek je de illusie een beweging ontstaat. Dit wordt veroorzaakt door de vele lijnen die in het beeld te vinden zijn. In werkelijkheid is er echter geen enkele beweging in het beeld. Je blik dwaalt door het hele beeld heen, en wordt niet naar een bepaald punt geleid.

9. Veldcompositie (over-all compositie)

Door soortgelijke elementen in je beeld een willekeurige rangorde te geven, wordt de indruk van een oneindig patroon gewekt. Het lijkt alsof dat patroon tot ver voorbij de randen van het beeld doorloopt.

In de veldcompositie, die ook wel over-all compositie genoemd wordt, kan je over het algemeen geen duidelijk aandachtspunt vinden.

Hoe gebruik ik compositieregels en compositieleer in de praktijk?

Al deze compositie grondvormen zijn leuk, maar hoe gebruik ik compositieregels en compositieleer in de praktijk?

Als je goed oplet, zie je dat deze negen basisvormen vrijwel alle soorten beeldopbouw omvatten. Dit betekent waarschijnlijk dat op elke foto die je gemaakt hebt een van deze basisvormen zal passen.

Lees er meer over in mijn artikel Compositietechnieken voor landschapsfotografie

In mijn ogen is het ook niet belangrijk of je foto volgens een van deze basisvormen is opgebouwd. Ik vind het wel belangrijk dat je de juiste, of meest geschikte basisvorm voor je onderwerp kiest.

Ik wil je adviseren om niet dwangmatig een van de welbekende regels uit de compositie toe te passen op de foto. Ook het dwangmatig breken van deze regels moet je voorkomen. Probeer eerder de elementen die je fotografeert volgens een van deze negen grondvormen in je foto te verdelen.

Koppel je emoties los

Over het algemeen zijn we emotioneel betrokken bij wat we fotograferen. Zeker wanneer het een bijzonder onderwerp is, of de setting heel indrukwekkend is. Dat kan de omgeving zijn, het moment, de kleuren, of het onderwerp zelf. We zijn emotioneel betrokken, wat ons objectieve oordeel kan beïnvloeden.

Probeer afstand te scheppen met hetgeen je fotografeert. Je moet niet alleen naar je onderwerp kijken, maar je moet alle onderdelen van je beeld ook daadwerkelijk zien. Is er een mooie indrukwekkende zonsondergang? Let dan niet op de kleurenpracht van de wolken, maar probeer de vormen in je beeld te zien, de elementen in je landschap, en rangschik die op de best mogelijke manier.

Ik weet dat dit moeilijk is. Je moet dit oefenen. Kijk daarom ook eens terug naar je eigen foto’s van het afgelopen jaar. De emotionele betrokkenheid van die foto’s is inmiddels afgezwakt, zodat je deze foto’s op een objectieve manier kunt bekijken. Probeer dan te zien welke grondvorm er op toegepast kan worden. Zo leer je het gebruik van compositieregels en compositieleer het beste.

Een college / presentatie over compositie in landschapsfotografie

Het is mogelijk om als fotoclub of vereniging een college of presentatie te boeken over het onderwerp compositie in landschapsfotografie. Heb je hier interesse in, neem dan contact op. Lees mijn blogartikel ook even voor meer informatie over deze boeiende en leerzame presentatie.

Met dank aan Yolanda ter Horst van de website DutchPainter voor het gebruik van de compositie grondvorm schetsen.