Kometen fotograferen

Soms staan ze aan de hemel, kometen, ook wel staartster genoemd. Vroeger waren ze de brenger van ongeluk, maar tegenwoordig weten we wel beter. De meeste kometen zijn te zwak om goed te zien, maar als ze dan helder genoeg worden om echt te zien, is zo’n staartster toch wel heel bijzonder. In dit artikel vertel ik meer over kometen fotograferen.

Let op – de informatie over de kometen in dit artikel zijn natuurlijk gedateerd, maar de informatie over het fotograferen van kometen is gewoon actueel.

Begin 2013 stond de komeet C/2011 L4 Panstarrs aan de hemel. Op een geschikte plek was deze komeet vaag te zien, vlak na zonsondergang. Het viel niet mee om de komeet te ontdekken in de avondschemering. De lucht was nog erg licht en als het donkerder werd stond de komeet al snel te laag aan de horizon om hem nog te zien. Bovendien speelt de nimmer aflatende lichtvervuiling ons parten. Gelukkig heb ik C/2011 L4 Panstarrs wel kunnen fotograferen, zoals ook in mijn twee blogberichten van begin van 2013 te lezen is.

De grote komeet van kerstmis 2013

Het grotere nieuws van toen was dat eind 2013 een komeet aan de hemel zou verschijnen die volgens de voorspellingen zo helder kon worden als de Maan. Sterker nog, nog optimistischer voorspellingen vertelden ons dat de komeet ook zelfs overdag zichtbaar kon zijn.

Toen het zover was werden al die voorspellingen drastisch bijgesteld. Het werd een heldere komeet worden, àls deze de slinger om de zon heen zou overleven. We konden alleen maar afwachten. Komeet C/2012 S1 ISON, waar het in dit geval om gaat, stond inmiddels aan de hemel, samen met een tweede komeet genaamd 2P/Encke. Beide kometen stonden vlak bij elkaar, respectievelijk in het sterrenbeeld Slang en Maagd aan de Zuid-Oostelijke hemel (ochtend).

Er was nog een derde komeet vlakbij het tweetal. Komeet C/2013 R1 Lovejoy was te vinden in het sterrenbeeld Grote Beer. Met een verwacht magnitude van 8 of 9 zou deze komeet heel moeilijk zichtbaar zijn.

Helderheid van hemelobjecten: magnitude

Maar hoe zit het met het fotograferen van deze objecten? En wat betekent nu precies het magnitude (helderheid) voor het fotograferen. Om daar een gevoel bij te krijgen heb ik dit artikel geschreven. Niet om de grootheid magnitude te verklaren of uit te leggen, maar om een idee te krijgen hoe helder een hemelobject – een komeet in dit geval – moet zijn om op de foto te krijgen. Een ding is goed om te weten; hoe kleiner het getal, hoe helderder het object. En ja, de getallen kunnen negatief worden.

De helderste ster aan de Noordelijke hemel is Sirius. Deze ster, die in de winter te zien is, schijnt met een magnitude van ongeveer -1,4. De belangrijkste sterren van het welbekende sterrenbeeld Orion schijnen met magnitudes tussen de 0 en 2. Hoe deze op de foto komen weten de mensen die dit sterrenbeeld al eens gefotografeerd hebben.

De bovenstaande foto van het sterrenbeeld Orion laat ongeveer zien wat de verschillende helderheid van sterren doet op de foto. De helderste ster in de foto is Sirius.  De meest zwakke sterren die in de foto nog zichtbaar zijn zullen ongeveer een magnitude hebben van 6 of 7. Als gekozen wordt voor een hogere ISO verwacht ik dat een ster met magnitude 8 of 9 nog net in de foto zichtbaar zal worden. Vergeet niet, dit is met de lichtvervuiling die we in Nederland hebben. Hoe donkerder de omgeving, hoe beter de lichtzwakke objecten zichtbaar zullen zijn.

Hoe helder was C/2011 L4 Panstarrs? Ik heb dit nagekeken en kom op een helderheid van ongeveer magnitude 2 uit. Dit is een schatting. Kijk ik terug naar de foto’s die ik gemaakt heb valt op dat zelfs in de schemering, een half uur tot een uur na zonsondergang, het gelukt is om die komeet goed op de foto te krijgen. Deze komeet was dus even helder als de zwakste sterren uit het sterrenbeeld Orion (van de sterren die de trapezoïde vorm maken).

In de praktijk: Komeet Lulin uit 2009

De kometen ISON en Encke zouden volgens de huidige voorspellingen niet helderder worden dan magnitude 2 (ISON) en magnitude 4 (Encke). Zijn deze dan toch op de foto te krijgen? Daarvoor heb ik terug gekeken in mijn archief en vond daar de Komeet Lulin uit februari 2009. Ik heb destijds de onderstaande foto gemaakt.

Komeet Lulin had een helderheid van magnitude 5 toen deze foto gemaakt werd. Ter vergelijking: de heldere ster op deze foto is Regulus met een magnitude van 1,3.
Maar pas op. Dit is NIET één enkele foto. Ik heb in totaal 51 foto’s achter elkaar gemaakt met elk 4 seconden belichtingstijd. Deze 51 foto’s zijn samengevoegd (gestacked) om op die manier een virtuele belichtingstijd van 3 minuten en 24 seconden te bereiken. Zonder deze techniek was de lichtzwakke staart van de komeet nooit zichtbaar geworden.

Ik heb Lulin vaker gefotografeerd en elke keer met dezelfde techniek: het combineren van meerdere foto’s om zodoende een langere belichtingstijd te simuleren. Dat betekent dat een komeet met een magnitude 5 als niets meer dan een lichtzwakke ster op één enkele foto zal verschijnen. Kijk met die ogen nog even naar de foto van het sterrenbeeld Orion. Alleen langere belichtingstijden stellen in staat om de zeer lichtzwakke staart van de komeet vast te leggen. Bedenk, komeet Lulin stond hoog aan de hemel, ver van de lichtvervuiling aan de horizon. Hoe lager de komeet aan de hemel staat, hoe meer last we van lichtvervuiling hebben.

Waarom stacken van foto’s?

Waarom die korte sluitertijden en niet één langere sluitertijd? Dit heeft alles te maken met de rotatie van de Aarde. Voorkomen dat sterren streepjes worden betekent rekening houden met de sluitertijd. Het brandpunt bepaald hoe lang een belichting mag duren. Dit rekenen we natuurlijk uit de met de regel van 600. Ter herinnering, de maximale sluitertijd (in seconden) wordt berekend door het getal 600 te delen door de brandpuntafstand maal de cropfactor. In formule ziet dit er zo uit:

Tv[max] = 600 / (brandpunt * cropfactor)

Een langer brandpunt betekent dus een kortere belichtingstijd, vandaar dat de laatste foto met 95mm brandpunt niet meer dan 2 seconden per foto is belicht. Belichten we beduidend langer, dan zijn we sterrensporen aan het fotograferen.

Lees meer over de regel van 600 in mijn blog artikel:
Sterren en geen sterrensporen: de regel van 600

Kometen fotograferen in de praktijk

Het komt er allemaal op neer dat een komeet pas goed met een normale gangbare camera en lens te fotograferen is wanneer de helderheid minimaal magnitude 2 is. Wanneer de komeet minder helder dan magnitude 2 is zal deze moeilijk of moeilijker in één enkele foto herkenbaar zijn. Pas vanaf magnitude 5 is nog meer gespecialiseerde apparatuur noodzakelijk. Denk daarbij aan volgapparatuur of een telescoop.

En soms, heel soms gebeurt er iets onverwachts. Denk daarbij aan komeet Holmes in 2007. Die werd bijzonder helder toen niemand het meer verwachtte. Met andere woorden, ga het altijd proberen en laat je niet afschrikken omdat ze zeggen dat het fotograferen moeilijk is of kan zijn. Als je het niet probeert zal het ook nooit lukken.

Komeet 2P/Encke en C/2012 Si ISON

Hoe zat het nu met de komeet 2P/Encke en C/2012 S1 ISON? Die eerst zal enigszins vergelijkbaar zijn als wat ik met komeet Lulin op de foto heb gezet. Zonder het stacken van foto’s zal het resultaat tegenvallen. Komeet ISON heeft een (grote) kans om vergelijkbaar te worden met komeet C/2011 L4 Panstarrs. Afhankelijk van de afstand tot de horizon levert dit waarschijnlijk een mooi object op om te fotograferen. Maar wees op tijd, de kometen zijn pas rond de klok van 7:00 ‘s-morgens te zien en rond 7:30 begint het al te schemeren. Kijk op de informatiepagina’s onder dit artikel voor de exacte tijden en data.

Tips voor het fotograferen

• Gebruik een zo hoog mogelijke ISO waarde zonder dat de ruis storend wordt, er probeer zeker een stapje hoger dan je normaal zou gaan
• Zorg voor een goed stevig statief en gebruik geen beeldstabilisatie
• Gebruik mirror lockup (MLU) of liveview in combinatie met selftimer en/of draadontspanner
• Stel scherp met liveview op een helder hemelobject (ster, planeet of maan)
• Zoek een donkere plaats met zo min mogelijk lichtvervuiling
• Gebruik een brandpunt van minimaal 50mm (liever nog 100mm of 200mm)
• Belicht niet langer dan mogelijk volgens de regel van 600
• Stack meerdere foto’s voor een beter resultaat (met bijvoorbeeld DeepSky Stacker)
• Lees mijn tutorial over sterrensporen voor meer nachtfotografie tips
• Lees mijn blogberichtjes over C/2011 L4 Panstarrs
• Zorg voor een goede sterrenkaart om de komeet te vinden
• Laat je ogen wennen aan het donker

Informatie over 2P Encke: http://hemel.waarnemen.com/kometen/2013-11__2P-Encke.html

Informatie over C2012 S1 ISON: http://hemel.waarnemen.com/kometen/2013-11__C-2012_S1_ISON.html