Bij het fotograferen van landschappen vind ik in de meeste gevallen een brandpunt van 24mm meer dan voldoende. Het is een brandpunt waarbij ik de karakteristieke perspectief vertekeningen van groothoek nog acceptabel vind. Maar soms wil je toch breder. Dit is de review van de Laowa D-dreamer 12mm f/2.8 zero-D, een klein handmatig objectief dat eenvoudig mee te nemen is voor die ene keer dat je echt breed wilt gaan.

Estimated reading time: 27 minuten

Ik gebruik 17mm brandpunt als het echt breed moet. Daar heb ik de Canon TS-E 17mm f/4L tilt-shift voor. Toch kan het soms nog steeds niet genoeg zijn. Denk daarbij aan het fotograferen van een nachtelijke sterrenhemel met sterrensporen, de Melkweg of vallende sterren.

Voor dat soort situaties gebruikte ik een oude EF 15mm f/2,8 fisheye; een objectief dat op de moderne camera’s zijn tekortkomingen (met name coma en chromatische aberratie) snel laat zien. Het is een prachtig objectief, en uitermate geschikt voor sterrensporen, maar niet langer meer voor een sterrenhemel of Melkweg. Bovendien heeft het een cirkelvormige vervorming… het is immers een fisheye.

Een vervanging voor de fisheye

Eind 2016 vond ik het tijd om eens te kijken voor de vervanger van de fisheye. De eisen waren simpel; zo min mogelijk chromatische aberratie (CA), coma vervorming en vignettering. Het moest zo veel mogelijk flare bestendig zijn, klein en compact met een diafragma f/2,8 als grootste lensopening. En natuurlijk een hele brede beeldhoek zodat het een meerwaarde had ten opzichte van de 17mm brandpunt die ik al in bezit heb.

De keuze bleek groter dan ik in eerste instantie verwachtte, waarbij ik elke keer weer verlangend terug dacht aan de Canon EF 11-24mm f/4L USM die ondanks zijn f/4 en formaat toch wel een fantastische kwaliteit levert. De Zeiss 15mm f/2.8 Milvus ligt in dezelfde prijsklasse, maar de vraag was of een 15mm wel voldoende meerwaarde ten opzichte van 17mm zou hebben.

Ik keek ook naar de populaire Samyang 14mm en 12mm, maar ook de Tokina 14-20mm (met een fantastische f/2 als grootste opening) en de Irix 15mm f/2,4. Stuk voor stuk interessante kandidaten. Maar na lang wikken en wegen heb ik uiteindelijk gekozen voor de Laowa D-dreamer 12mm f/2,8 zero-D.

De review van de Laowa D-dreamer 12mm f/2.8 zero-D

De Chinese firma Venus Optics brengt als geruime tijd objectieven op de markt onder de naam Laowa. De 12mm f/2,8 zero-D is een nieuwe telg die met behulp van crowdfunding (deels) gefinancierd is. De naam zero-D staat voor zero-distortion, ofwel: geen vertekening. “World’s Widest f/2.8 Lens with close-to-zero distortion,” is er op de website te lezen en inderdaad, de vertekening van dit kleine compacte objectief van net iets meer dan 600 gram is vrijwel niet merkbaar.

Wie verder leest treft de volgende tekst aan: “A water and dust repelling ‘Frog Eye Coating’ is added at the front element of the lens. Users can use CPL / ND filters by adding a optional Laowa 100mm filter holder system.” Juist dat laatste, de mogelijkheid tot het gebruik van 100mm filters, was een belangrijke reden om voor dit objectief te kiezen.

Een echt handmatig objectief

Het is goed om te beseffen dat de Laowa 12mm geen enkele communicatie met de camera heeft. Er zijn geen contacten die informatie doorgeven zoals het ingestelde diafragma of scherpstelling. Het instellen van het diafragma gebeurt via de daarvoor bestemde ring op het objectief en heeft als consequentie dat het beeld ook daadwerkelijk donkerder wordt wanneer het diafragma dicht wordt gezet.

Tijdens deze review van de Laowa D-dreamer 12mm f/2.8 zero-D kwam ik erachter dat hiermee zeker rekening gehouden moet worden. Het betekent simpelweg dat het moeilijker wordt om je compositie door de zoeker de zien als je het diafragma dicht draait (tenzij je een mirrorless camera hebt).

Scherpstellen met de Laowa D-dreamer 12mm f/2.8 zero-D

Het diafragma kan alleen ingesteld worden in hele stops, welke subtiel voelbaar zijn bij het verdraaien van de ring. De focusring is prettig gedempt en draait soepel. De minimale scherpstelafstand is 18 cm (wat dan de afstand van het onderwerp tot aan de sensor is).

Een prettige bijkomstigheid is de scherptediepte schaal. De hyperfocale afstand kan op die manier heel eenvoudig visueel ingesteld worden, en omdat het hier om een ultra-groothoek objectief gaat kun je bij normaal gebruik en f/8 of f/11 het objectief makkelijk eenmalig instellen om er vervolgens niets meer aan te doen. Een diafragma van f/11 en de afstand op 1 meter ingesteld, levert een scherp beeld op van ongeveer 60 centimeter afstand tot oneindig, wat in de praktijk neerkomt op alles scherp. Dit is ideaal en ik hebt er veel gebruik van gemaakt tijdens deze review van de Laowa D-dreamer 12mm f/2.8 zero-D.

Geen correctie scherptediepte schaal

Het is wel jammer dat de waarden f/16 en f/22 op deze schaal ontbreken. Mocht je daar gebruik van willen maken dan kan via een website zoals www.dofmaster.com eenvoudig uitgerekend worden op welke afstand je het objectief moet instellen. Bij f/22 is dat een afstand van 23 centimeter. De scherpte loopt dan van 11 centimeter tot oneindig!

Controle van de scherptediepteschaal met de berekende waarden via de website van www.dofmaster.com leert echter dat de waarden niet goed met de werkelijk overeenkomen (wat ik ook op de Canon TS-E 17mm ontdekte). Maar gelukkig zijn de waarden ruim aan de veilige kant. Het maakt ook niet uit of je uitgaat van een fullframe sensor of een cropsensor. Hou je de waarden op het objectief aan, dan zit je zeker veilig.

De zonnekap

Het objectief heeft een losse zonnekap die stevig vast klikt. Zorg er wel voor dat deze altijd goed gemonteerd is, want je ziet direct vignettering als de zonnekap maar een klein beetje verdraait wordt. Veel bescherming tegen schuin invallend licht mag je niet verwachten, wat ook niet verwonderlijk is met een beelddiagonaal van 122°.

Hoewel er altijd wel enig bescherming tegen schuin invallend licht is, zal deze zonnekap voornamelijk als extra bescherming voor het frontlens element betekenen. Het is ook geen enkel probleem om de zonnekap continu erop te laten zitten; het maakt het objectief niet veel groter.

Een mooi detail bij dit objectief is de aanduiding van de plaats van de “Entrance Pupil.” Dit wordt vaak het nodal point genoemd (hoewel dit niet hetzelfde is) en is nuttig bij het voorkomen van parallax fouten bij panorama fotografie. Het punt ligt vrijwel aan de voorkant van het objectief. Je zou willen dat elk objectief op de markt deze aanduiding had.

De beeldhoek

De beeldhoek van de Laowa 12mm bedraagt bijna 122°. Hoewel dit veel minder is dan een fisheye objectief (180° beeldhoek) is het beduidend meer dan 17mm (104° beeldhoek). Wat je allemaal meer in beeld krijgt ten opzichte van de meer gangbare 17mm wordt pas duidelijk als je dit gaat vergelijken.

De bovenstaande serie foto’s zijn gemaakt vanaf exact hetzelfde standpunt (camera op statief) met dezelfde belichtingsinstelling. Het verschil met 17mm is enorm, zo groot zelfs dat je moet opletten dat je eigen voeten of een statiefpoot niet in beeld komt.

Dit geeft ook direct het probleem aan wat kan optreden met dit soort ultra-groothoek objectieven, en wat het fotograferen zo moeilijk maakt; voor je het weet komt er teveel in beeld, zoals de deurstijl in het bovenstaande voorbeeld. Maar ook bij landschappen kan het voorkomen dat er storende elementen aan de randen van je beeld verschijnen. Het blijft dus opletten en de zijkanten van je foto goed in de gaten houden.

Geen vertekening? Of toch wel?

De zero-distortion van dit objectief is in het bovenstaande voorbeeld ook duidelijk zichtbaar. Er is nauwelijks of geen sprake van tonvorming; Alle verticale lijnen aan de zijkant zijn en blijven ook werkelijk verticaal. Dit maakt het objectief uitermate geschikt voor fotografie van interieurs en gebouwen… mits je de camera exact horizontaal houdt. Dat is namelijk wel een vereiste. Kantel je de camera enigszins naar beneden of naar boven, dan vertekent het perspectief schrikbarend snel en heel erg veel.

Perspectiefvertekening bij 12mm

De perspectief vertekening van het omlaag of omhoog richten van de camera is niet iets dat specifiek voor de Laowa 12mm zero-D geldt. Dit is namelijk het gevolg van fotograferen met ultra-groothoek. Elk groothoek objectief heeft daar last van en daar is vrijwel niets aan te doen. Gebruik je dit soort objectieven voor landschappen, en je wilt de horizon niet in het midden, dan zul je last krijgen van deze perspectief vertekening. Altijd. Maak dus niet de fout door te denken dat de zero distortion term betekent dat dit soort vertekeningen niet meer voorkomt.

Natuurlijk is deze vertekening te corrigeren in fotobewerkingssoftware, maar bedenk dat je daarmee veel beeld verliest waardoor je net zo goed een 17mm of zelfs 24mm brandpunt had kunnen gebruiken.

De Laowa 12mm in de praktijk

Ik heb het objectief in januari ontvangen. De vraag was zo groot dat de levertijd erg lang bleek te zijn. Vanaf dat moment ben ik de Laowa D-dreamer 12mm zero-D gaan gebruiken. Feitelijk minder dan gewild, want in mijn fotografie is 24mm vaak meer dan voldoende.

Uiteindelijk heb ik mede voor deze review van de Laowa D-dreamer 12mm f/2.8 zero-D het objectief toch op veel verschillende plekken kunnen inzetten. Van landschappen in de winterse Maasduinen in Limburg, tot een stormachtige IJsselmeer bij Marken, van de zonnige Côte d’Opale in Frankrijk tot de besneeuwde fjorden van Lofoten.

Maar ook sporadische een woning, waar op dat moment zelfs een 17mm brandpunt niet voldoende was. En natuurlijk is het objectief ook ingezet waarvoor ik het in gedachten had: de koude nachtelijke hemel vol sterren, samen met en het noorderlicht.

Instellen van afstand

Aangezien alles aan dit objectief handmatig en mechanisch is zal het nodig zijn om de afstand zelf in te stellen. Dit is niet eenvoudig omdat de zoekers van de meeste camera’s daar niet geschikt voor zijn. Gebruik van liveview werkt in veel gevallen uitstekend omdat die de mogelijkheid hebben om het beeld te vergroten (tot 10x vergroting bij Canon).

Een objectief als dit zal ondanks zijn grootste lensopening van f/2,8 niet vaak met een minimale scherptediepte gebruikt worden. Gebruik je veel scherptediepte, dan is het aan te raden om gebruik te maken van de hyperfocale afstand. Zelfs met diafragma f/2,8 lukt het om succesvol gebruik te maken van een hyperfocale afstand. Stel je objectief in op 3 meter en alles vanaf 1,6 meter tot oneindig zal scherp zijn (bron: www.dofmaster.com).

Het scherpstellen op een sterrenhemel is nauwelijks te doen met liveview omdat alles zo verschrikkelijk klein in beeld is. Maar gelukkig draait de scherpstelring niet voorbij oneindig, zoals op zoveel AF-objectieven wel het geval is. Met de enorme scherptediepte die de 12mm al bij f/2,8 heeft is het scherpstellen tussen 3 meter en oneindig al voldoende.

In de praktijk bleek de scherptediepte schaal op het objectief van onschatbare waarde. Het was simpelweg een diafragma kiezen en vervolgens de hyperfocale afstand instellen.

Belichting instellen

Doordat er geen communicatie tussen objectief en camera is, zal er op de camera geen weergave van diafragma zijn. Wat er op de camera dan aangegeven staat is afhankelijk van het type camera. Bij de EOS 5D mark III en de EOS 1Dx werd er een (willekeurige) fictieve diafragma waarde aangegeven. De EOS 5D mark IV en EOS 7D mark II daarentegen blijven steevast “00” aangeven als diafragma.

Dit bepaalt grotendeels hoe de camera op het objectief reageert. Verschijnt er een fictieve diafragma waarde op de camera, dan zal de belichtingsmeter beïnvloed worden door die “ingestelde” waarde. Het gevolg is een foutieve belichtingsmeting wat een over- of onderbelichte opnamen tot gevolg kan hebben.

Ik had verwacht dat de belichtingsmeter alleen zou reageren op de hoeveelheid licht die door het objectief zou vallen, maar dit blijkt bij deze modellen niet het geval te zijn. Hierdoor is het nagenoeg verplicht om de camera op manual te gebruiken, de belichting enigszins te gokken en een testfoto te maken. Of je gebruikt liveview met belichtingssimulatie. Dat werkt het beste bij dit soort objectieven..

Flares

Een van mijn eisen aan een ultragroothoek objectief was een geringe gevoeligheid voor flares. Ik besef dat het helemaal voorkomen nagenoeg onmogelijk is, maar de hoeveelheid flare die de concurrent vertoonde (de Irix 15mm f/2,8 blackstone) is iets wat ik absoluut niet wilde.

Wanneer de felle lichtbron in beeld komt vertoont ook de Laowa flares, die het sterkste aanwezig zijn wanneer die lichtbron in de hoek van het beeld is. Bij landschapsfotografie is dat meestal de zon, maar ook straatlantaarns en autoverlichting kan bij nachtfotografie een serieuze bron van flares zijn.

De flares van de Laowa vind ik in veel gevallen storend. Ze zijn van dien aard dat ze maar zelden een meerwaarde voor de foto zijn. Ze zijn ook niet consequent hetzelfde van kleur en vorm, wat afhankelijk lijkt te zijn van de plaats van de lichtbron in de foto en de vorm van die lichtbron.

Je kunt ook gewoon zorgen dat de zon niet in beeld is, maar pas op dat de zon dan ook daadwerkelijk voldoende uit beeld is. De zonnekap heeft maar een minimaal effect.

De Laowa D-dreamer 12mm f/2.8 zero-D in de praktijk

Het objectief is zo klein en licht dat het makkelijk in de tas erbij past, juist voor die ene keer wanneer het wenselijk is om extreem breed te fotograferen. Die compacte vorm is een groot voordeel.

Het is van groot belang om met dit soort ultragroothoek objectieven dicht op je onderwerp te kruipen want zonder dat zal de foto erg leeg worden. Alles wat op de foto komt is namelijk erg klein in beeld en elementen op de horizon worden vrijwel onherkenbaar. Hoe dicht je op het onderwerp moet kruipen illustreert de onderstaande collage.

Dicht op je onderwerp kruipen moet dus wel mogelijk zijn. Lukt dat niet, dan verzand het onderwerp al snel in iets kleins dat wegvalt tegen de rest van het landschap. De Laowa 12mm is zelfs zo breed dat je in een onoplettend moment een poot van een statief in beeld kunt krijgen. Het is dus continu opletten, zowel wat op de horizon, in de verte aan de randen van de foto in beeld komt, maar ook dichtbij.

Pas op voor de elementen

De Laowa 12mm is helaas niet weather sealed. Dit betekent dat je moet opletten voor een regen- of sneeuwbui. Het frontlens element is echter gecoat met de zogenaamde Frog Eye Coating dat ervoor zorgt dat het water er zonder problemen af stroomt zonder een (nat) spoor achter te laten. Hiervan heeft Laowa een mooie reclame film op hun website.

Ik heb in de maanden gebruik op geen enkel moment last van druppels op het glas gehad, ondanks enkele natte situaties waarin ik gefotografeerd heb, en ik heb daar tot op heden niet echt over nagedacht. Ik heb uiteindelijk de test die Laowa in hun film laten zien zelf herhaald, en inderdaad springen de druppels er als kikkers vanaf, zonder een enkel spoor nattigheid op het frontlens element.

In feite is dit werkelijk wonderlijk. Met die reden is het temeer zonde dat er niet voor is gekozen om het hele objectief weather sealed te maken want het zou een perfecte lens kunnen zijn voor gebruik in slechte weersomstandigheden.

Nachtfotografie met de Laowa D-dreamer 12mm f/2.8 zero-D

Een belangrijke toepassing voor mij is nachtfotografie. Het fotograferen van het noorderlicht op Lofoten was een reden om voor een dergelijke ultragroothoek te kiezen. Vorig jaar heb ik gebruik gemaakt van de Canon EF 15mm f/2,8 fisheye, met continu de noodzaak om de fisheye vertekening te corrigeren. De Laowa maakte deze bewerkingen onnodig, mits rekening gehouden met de groothoek perspectief vertekening.

Tijdens deze review van de Laowa D-dreamer 12mm f/2.8 zero-D merkte ik dat nachtfotografie erg prettig is. Dankzij de extreme groothoek is de scherptediepte zelfs bij f/2,8 voldoende om zowel voorgrond als oneindig scherp te krijgen. Bovendien kun je het objectief eenvoudig op oneindig zetten. De scherpstelling draait namelijk niet voorbij oneindig, zoals bij veel zoomobjectieven wel het geval is.

Coma vervorming van de Laowa D-dreamer 12mm f/2.8 sero-D

De kwaliteit van een objectief kan uitstekend gemeten worden aan de hand van coma vervorming van sterren die met name in de hoeken van de foto ontstaat. Dit was een van de problemen die ik elke keer opnieuw moest corrigeren bij de Canon EF 15mm f/2,8 fisheye; de sterren waren geen puntjes van licht meer, maar driehoekjes die bovendien sterk vergroot waren. De Laowa 12mm is zeker niet vrij van coma, maar de hoeveelheid is echter heel acceptabel zoals in de onderstaande foto te zien is.

Sterrensporen met de Laowa D-dreamer 12mm f/2.8 zero-D

Het gebruik van 12mm brandpunt voor sterrensporen heeft belangrijke consequenties. De fotograaf die de cirkelvormige sterrensporen rond de poolster wil fotograferen zal merken dat die cirkels vervormd zijn als de poolster niet exact in het midden staat. Dit effect is – wederom – een gevolg van ultragroothoek perspectief vertekening wat niet specifiek voor de Laowa geldt, maar voor elke ultragroothoek.

De mooie cirkels die wel met een fisheye ontstaan, zullen in dit geval vervormd en uitgerekt worden. In mijn ogen maakt dit het objectief minder geschikt voor de sterrensporen met die mooie cirkels rond de poolster. Daarvoor is een (niet gecorrigeerd) fisheye objectief dan weer beter geschikt. Maar hou je er rekening mee, dan hoeft het geen probleem te zijn.

Panorama’s met de Laowa D-dreamer 12mm f/2.8 zero-D

Ultragroothoek wordt vaak ingezet om panorama’s te fotograferen. Omdat er geen informatie over het objectief in de exif data zit betekent het dat speciale panorama software als PTgui niet automatisch de lenscorrectie kan toepassen. Het samenvoegen gaat daarom meer tijd kosten dan met een objectief waarvan de informatie herkent wordt. Gelukkig is de panorama software slim genoeg om daarmee om te kunnen gaan, maar het blijft meer gevoelig voor fouten.

Mijn conclusie

Na enkele maanden gebruik heb ik mijn ervaringen op een rijtje gezet. Daarbij ben ik tijdens deze review van de Laowa D-dreamer 12mm f/2.8 zero-D erachter gekomen dat het een ontzettend fijn objectief is. De resultaten zien er uitstekend uit, met een prima scherpte van hoek tot hoek. Bovendien is het klein en compact, zodat het eenvoudig mee te nemen is als extra objectief.

Ondanks dat ik tevreden ben over de resultaten twijfel ik zo nu en dan toch of ik met dit objectief wel de beste keuze heb gemaakt, zeker gezien de hoeveelheid alternatieven. Maar nu ik met deze review van de Laowa D-dreamer 12mm f/2.8 zero-D alles op een rij heb gezet, en goed over de gebruikservaringen heb nagedacht, denk ik dat het een goede keuze is geweest.

Er zitten wat nadelen aan deze ultragroothoek van Laowa, maar geen die onoverkomelijk zijn of die met een ander ultragroothoek voorkomen hadden kunnen worden. Het is alleen jammer dat de filterhouder ten tijde van deze review nog niet beschikbaar was.

De conclusie van deze review van de Laowa D-dreamer 12mm f/2.9 zero-D is eenvoudig: het is een aanrader.

Voordelen

• Klein, licht en compact
• Grote lensopening
• Kwalitatief goede bouw
• Scherp beeld, zelfs tot in de hoeken
• Soepele scherpstelring en prettige diafragma ring
• Scherpstelling stopt daadwerkelijk bij oneindig
• Frog Eye Coating werkt wonderlijk goed
• Vervorming is goed onder controle, mits de horizon in het midden
• Coma en CA is goed onder controle, vignettering is acceptabel
• (Toekomstige) mogelijkheid tot het gebruik van 100mm filter
• Entrance Pupil (nodal point) weergave op het objectief
• Scherptediepte schaal op het objectief

Nadelen

• Geen communicatie met de camera
• Flare is opvallend
• Niet weather sealed
• Scherptediepte schaal loopt niet tot f/22
• Scherptediepte schaal is niet helemaal correct (maar wel aan de veilige kant)
• Levering van de filterhouder laat (te) lang op zich wachten

Heb je interesse in de aanschaf van dit objectief? Help met het sponsoren van deze site door de Laowa te kopen via
deze link naar Cameraland.nl

Galerij