Inleiding

De laatste keer dat ik een polarisatiefilter gebruikt heb kan misschien wel dertig jaar geleden zijn. Het was een rond filter in een filterhouder van een merk dat destijds de concurrent van Cokin was. Ik herinner me dat dit filter in binnenkant van de filterhouder gelegd werd, en zo tussen de adapterring en de filterhouder geklemd werd. Een ‘stokje’ aan het filter maakt het mogelijk om dit filter te draaien om de gewenste mate van polarisatie te krijgen.

Dat is geschiedenis en wat er uiteindelijk van dat filter geworden is herinner ik me niet. Wat ik wel weet is dat ik sindsdien geen polarisatiefilter meer heb aangeraakt of gebruikt. Ik had niet het gevoel dat ik polarisatie in mijn beelden nodig had, tot ik onlangs een foto maakte van het pittoreske riviertje de Hoëgne waar ik een voor mijn gevoel bijzonder vervelende lichtreflectie in het water had.

Normaal gesproken wordt een polarisatiefilter als eerste geassocieerd met blauwe luchten te benadrukken. Maar het primaire doel van dit filter is volgens mij het voorkomen van ongewenste reflecties. Dat kan in glanzende oppervlakten zijn zoals metaal, glas en water, maar ook de glimmende huid van insecten en amfibieën, en zelfs het glinsterende licht op bladeren. Ik noem het bewust ongewenste reflecties want er zijn ook momenten dat de reflecties wel gewenst zijn, of minder sterk aanwezig. Dit bezoek aan de Hoëgne was de reden om na dertig jaar weer eens te kijken naar een polarisatiefilter.

Het kiezen van een geschikt filter

Zoals met alles zijn er polarisatiefilters in vele vormen en maten. Er zijn filters die direct op het objectief geschroefd kunnen worden, of in filterhouders geplaatst worden. Van die laatste zijn er vierkante polarisatiefilters of ronde. Dan bestaat er ook nog de keuze tussen lineair geslepen of circulair geslepen glas. Welke keuze moet je maken?

Voor de moderne digitale fotografie is een circulair geslepen polarisatieglas noodzakelijk. Tenminste, als je geen risico op problemen met de autofocus wilt hebben. Gebruik je nooit AF, dan is een lineair geslepen filter net zo goed als een circulair geslepen filter. Aangezien ik de mogelijkheid tot een probleemloze AF wil behouden is een circulair polarisatiefilter een must.

De volgende vraag die ik mezelf gesteld heb is de volgende: moet het een normaal filter zijn dat voor op het objectief geschroefd wordt, of een filter dat gebruikt kan worden in het filtersysteem van Lee dat ik gebruik? Aangezien ik meerdere objectieven gebruik waarvan de frontlens diameter verschillend van afmeting is, zou ik meerdere polarisatiefilters moeten kopen als ik ze op meerdere objectieven wil gebruiken. Denk aan een 82mm filter voor de EF24-70L en een 77mm voor de EF70-200L. Ik gebruik de TS-E 17mm als ultra-groothoek en daar kan ik al helemaal geen normaal filter op schroeven; het lijkt dus evident om een polarisatiefilter te kiezen die in het Lee filtersysteem past dat ik in gebruik heb.

Eenmaal zover resteert de keuze tussen een vierkant filter dat in de filterhouder geschoven kan worden, of een rond filter. Die keuze is helemaal niet moeilijk aangezien ik het filter sowieso wil gebruiken in combinatie met andere filters zoals een grijsverloopfilter. Aangezien met een vierkant filter de hele filterhouder geroteerd moet worden om de mate van polarisatie te bepalen, zou ik het grijsverloopfilter nooit tegelijkertijd kunnen gebruiken (ik negeer even de mogelijkheid tot het plaatsen van twee filterhouders op elkaar). Dus blijft er maar één geschikt filter over: een rond circulair polarisatiefilter. Laat Lee nu net een nieuw filter op de markt gebracht hebben: de Landscape Polariser.

Lee Landscape Polariser

De Lee Landscape Polariser is een nieuw circulair geslepen polarisatie filter dat extra dun is zodat het zonder vignetering gebruikt kan worden bij extreme groothoek. Bovendien zorgt het filter voor een warmer effect omdat het enigszins getint is, waar volgens de fabrikant vooral landschapsfotograferen voordeel van kunnen hebben. Vandaar de naam “Landscape Polariser.”

Zoals de fabrikant zelf vertelt (vrij vertaald): “Ons slimline Landscape Polariser is ontworpen om gebruikt te worden bij 16/17mm op een full frame camera waarbij geen vignetering optreedt wanneer het gebruikt wordt op een filterhouder met twee filterslots.”

Dit is natuurlijk belangrijk omdat de moderne landschapsfotograaf verslaafd is geraakt aan extreme groothoek. Bij een normale polarisatiefilter komt de rand in het beeldveld waardoor het filter in de hoeken van de foto zichtbaar wordt: iets waar vroeger, dertig jaar geleden, nauwelijks last van ondervonden werd omdat destijds 24mm al extreem was. Omdat het filter voor op de bestaande filterhouder geplaatst gaat worden moet de diameter van het filter groot genoeg zijn, en bovendien dunner dan normaal.

Het filter en de accessory-ring

En het is een groot filter, met een diameter van maar liefst 105mm. Dit is nodig om de bewering dat het geschikt is voor ultra-groothoek te kunnen waarmaken. Lee levert het filter in de welbekende stevige stoffen etui waar ze bijna al hun filters in leveren. Misschien had ik liever een stevigere metalen doosje gezien want het filter is groot en dus ook kwetsbaar. Ondanks de grootte van het filter kan het gelukkig nèt in de Field Pouch etuis voor het 100mm filtersysteem opgeborgen worden. Het is krap, maar het kan.

Anders dan de meeste polarisatie filters kan dit filter niet rechtstreeks op een objectief geschroefd worden. Het is bestemd om voor op de standaard 100mm filterhouder gemonteerd te worden. Zodoende kan het filter op elk objectief gebruikt worden ongeacht de frontlensdiameter. Er is wel een speciale, los verkrijgbare accessory ring nodig om de filterhouder geschikt te maken voor dit 105mm grote polarisatiefilter en natuurlijk zit die niet bij de prijs inbegrepen. Deze accessory ring wordt voor op de filterhouder geschroefd waardoor de normale filterslots gewoon beschikbaar blijven.

Lee vertelt ons dat de twee filterslots behouden kunnen blijven en dat het filter desondanks geen vignet zal veroorzaken bij brandpunten tot 16mm. Dit is ook mede de reden waarom ik gekozen heb voor dit filter. Op deze manier kan ik tegelijkertijd gebruik maken van grijsverloopfilters of een Big Stopper.

Het gebruik

Als het filter eenmaal op het objectief geïnstalleerd is moet het geroteerd worden om de juiste mate van polarisatie te verkrijgen. Het filter heeft een rotatiemechanisme zodat de  filterhouder niet mee hoeft te draaien. De achterste ring van het filter is gekarteld voor meer grip bij het vastdraaien op de accessory ring. De voorste ring wordt benut voor het instellen van de mate van polarisatie. Doordat het filter zo verschrikkelijk dun is, niet meer dan 5 millimeter (met schroefdraad meegeteld 7mm), is het redelijk moeilijk om het filter goed vast te schroeven zonder direct een vingerafdruk op het filter achter te laten. Mijn handen en vingers zijn niet zo groot/dik; de mensen met grotere handen zullen iets meer moeite hebben. Het draaien van het filter gaat eenvoudig en soepel, maar ook hier is het makkelijk om in een onoplettend moment met de vingers het glas aan te raken.

Omdat een dun filter nodig is voor gebruik op extreme groothoek is het een logisch gevolg dat het handelen van een filter wat moeilijker is dan met een normaal, dikker filter. Het is sowieso belangrijk om voorzichtig te werk te gaan want het filter is bijzonder groot en daarom ook meer kwetsbaar.

Doordat er achter het polarisatiefilter twee filterslots vrij zijn kunnen daar allerlei andere filters geplaatst worden. Bij het gebruik van landschapsfotografie zal een combinatie met grijsverloopfilter of een gewoon grijsfilter het meest gebruikt worden. De filterhouder kan natuurlijk in elke hoek gebruikt worden zodat het grijsverloopfilter naar wens geplaatst kan worden. Met andere woorden; je kunt het filtersysteem gewoon gebruiken zoals je gewend bent.

Kleur

De fabrikant Lee heeft ervoor gekozen om het filter een tint te geven. Om precies te zijn is dit een kleur die het beeld een warmere tint mee geeft. Dit zou overeen moeten komen met een 81B ‘kleurfilter’. Dit kleurfilter benadrukt groen-, bruin- en goudtinten in het landschap. Dit verschil is subtiel aanwezig. Wat dit exact voor verschil geeft laat het volgende voorbeeld zien.

De vraag ontstaat als snel of het warmere effect van het filter zin heeft. Lee vertelt ons dat hiervoor gekozen is zodat een landschapsfotograaf niet meer de noodzaak heeft om een 81B warming filter te gebruiken, wat een extra stuk glas voorkomt. Dit is in dit digitale tijdperk natuurlijk discutabel vanwege de mogelijkheden die witbalans ons biedt. Ik fotografeer altijd met een witbalansinstelling van 5000-5200K (daglicht) waardoor de kleurnuance die dit filter heeft ook zichtbaar zal worden. Wanneer met auto witbalans (AWB) gewerkt wordt kan dit effect wel eens geneutraliseerd worden. Ik ben er van overtuigd dat verschillende merken en camera’s anders omgaan met de AWB waardoor het warmere effect bij de ene camera beter zichtbaar zal blijven dan bij de andere camera. Alleen wanneer met een vaste witbalans instelling gewerkt wordt zal het effect ten volle zichtbaar zijn. Of dit warmere effect ook in de post-processing exact gerealiseerd zou kunnen worden weet ik niet. Bedenk dat het licht al door het filter beïnvloed wordt voor het de sensor bereikt. Gelukkig kunnen we in de post-processing het kleureffect net zo makkelijk afzwakken of neutraliseren indien het ongewenst is.

Gebruik met de TS-E 17mm f/4L

Ik bezit geen ultragroothoek zoomobjectief. Voor de foto’s met ultragroothoek gebruik ik een TS-E 17mm f/4L tilt-shift objectief. Dit objectief heeft een enorm bolvormig front-lens element wat een normale bevestiging van filters onmogelijk maakt. Lee heeft speciaal voor dit objectief een adapterring op de markt gebracht zodat het gebruik van filters toch mogelijk wordt. De consequentie daarvan is dat de functies van het tilt-shift objectief niet maximaal gebruikt kunnen worden. De shift kan bijvoorbeeld nog maar maximaal 6mm bedragen, wat de helft is.

Het gebruik van de Landscape Polariser legt nog meer beperkingen op. De filterhouder wordt ten slotte nog langer waardoor er nog eerder een vignet optreedt. Wat de Landscape Polariser bij gebruik als normaal objectief (zonder shift of tilt te gebruiken) betekent wordt duidelijk met de volgende opnamen waarbij er gewoon standaard de twee filterslots aanwezig zijn.

Het is direct duidelijk dat er vignetering optreedt bij 17mm brandpunt. Dit betekent dat er altijd wat gecropt moet worden wil dit een bruikbare foto opleveren. Dat de vignetering erger wordt als de tilt of shift functie van het objectief gebruikt wordt is overduidelijk. Dit betekent dat het niet langer mogelijk is om deze speciale mogelijkheden van het objectief te benutten, toch? Niet als er het nodige van de foto weggesneden wordt. In horizontaal formaat betekent dit dat er een aanzienlijk deel van de foto wegvalt; een panorama uitsnede zou tot de mogelijkheid behoren. Maar in verticaal formaat is het heel goed te doen door in een 4×5 formaat te werken, een formaat dat overeenkomt met het oude middenformaat camera’s. De breedte van een 17mm zal dan niet gehaald worden, maar de karakteristieken van een 17mm blijven behouden. Hou wel rekening met wat buiten beeld valt bij het maken van de compositie.

Gebruik met ultragroothoek objectieven

De meesten zullen geen TS-E objectief gebruiken, maar een normaal ultragroothoek zoomobjectief. Voor deze objectieven heeft Lee speciale adapterringen waardoor de filterhouder extra dicht tegen het objectief aan zit. Dit is natuurlijk nodig om geen vignet te krijgen. Met de Landscape Polariser is dit alleen nog maar belangrijker. Ik test het filter op twee verschillende objectieven en brandpunten: een Canon EF 16-35mm f/2,8L II en een Canon EF 24-70mm f/2,8L II, beiden op de kortste brandpunt afstand. Dit om te controleren of er daadwerkelijk geen vignet optreedt.

Gebruik met 24mm brandpunt

Als groothoek objectief heb ik de EF 24-70mm f/2,8L II in gebruik. Mijn mening is, dat 24mm in de meeste gevallen ‘breed’ genoeg gaat voor groothoek landschapsfotografie. Het polarisatiefilter zal ik daarom ook het meest op dit objectief gebruiken. Vanwege de bewering van de fabrikant dat het filter gebruikt kan worden tot 16/17mm verwacht ik al helemaal geen vignetering bij 24mm, mèt de twee filterslots intact op de filterhouder.

Tot mijn grote verrassing vertoont het gebruik bij 24mm brandpunt opvallende vignetering. Dit zou het niet mogen volgens de bewering van Lee. Immers, 16/17mm zou al geen vignet mogen opleveren. Typisch is dat het ook niet bij elke foto even sterk aanwezig is. Nadere bestudering van de bevestiging van de filterhouder op de adapterring leert dat er enige speling op zit waardoor het mogelijk is om de filterhouder wat te verschuiven. Die speling zou niet mogelijk moeten zijn, lijkt me. Al helemaal niet bij een filtersysteem dat zo professioneel (en duur) is.

De adapterring die ik gebruik is een 82mm standaard uitvoering, wat voldoende zou moeten zijn voor 24mm brandpunt. Lee heeft echter ook de zogenaamde “Wide Angle” (WA) variant, speciaal voor extreme groothoek. En jawel, met deze adapterring is er inderdaad geen enkele vignetering aanwezig. Het gebruik van de polariser op een 2-slot adapterring heeft dus een WA adapterring nodig om zonder vignetering op 24mm brandpunt te kunnen werken.

Gebruik met 16mm brandpunt

Als er bij 24mm al vignetering optreedt bij gebruik van de normale adapterring, en er noodzaak is voor een WA uitvoering, rijzen er twijfels bij het gebruik van brandpunten van 16mm. Dit kan natuurlijk alleen proefondervindelijk gecontroleerd worden. Hiervoor gebruik ik een EF 16-35mm f/2,8L II objectief op 16mm met een 82mm WA adapterring en de 2-slot filterhouder voorzien van de Landscape Polariser. In feite dezelfde opzet als hierboven, maar dan met een korter brandpunt.

Omdat de filterhouder toch wat speling heeft bij bevestiging op de WA adapterring heb ik enkele pogingen genomen waarvan er twee hier te zien zijn. En wat blijkt: het is te doen… maar nèt. De vignetering door de polariser in combinatie met de twee filterslots levert een minimale vignetering op die in sommige gevallen niet eens zichtbaar hoeft te zijn. Toch denk ik dat dit in andere gevallen storend kan werken, zeker bij de extreem brede landschappen waarin de lucht een belangrijke rol speelt.

Lens correctie

De foto’s die ik hier als voorbeeld en controle heb laten zien hebben allemaal een eenvoudige bewerking in Lightroom gehad. Maar ze hebben geen lens-correctie ondergaan. Wat er gebeurd wanneer ik lenscorrectie uitvoer is opvallend: de vignetering verdwijnt. Plotseling blijkt dat mèt lenscorrectie het filter zonder problemen gebruikt kan worden, zonder dat er vignetering optreedt.

Maar vergeet niet wat het effect van deze lenscorrectie is: de tonvorming wordt gecorrigeerd waardoor er een klein beetje beeldverlies aan de randen optreedt. Dat, samen met de normale vignetcorrectie dat ook plaats vindt, is de enige manier hoe er een beeld ontstaat dat bij 16mm compleet vrij van vignet is.
Of toch niet? In de rechter bovenkant is er nog iets te zien, maar dat kan liggen aan een niet volledig centrale positie van de filterhouder, veroorzaakt door de speling die het op de adapterring heeft.

Focusafstand

Een ding viel op in het testen op vignetering van de Lee Landscape Polariser: de mate van vignetering verandert bij het wijzigen van de focusafstand. In ieder geval, bij de EF 16-35mm f/2,8L II is dit heel duidelijk aanwezig. Als er wordt scherpgesteld op een object dat dichtbij is wordt de vignetering erger. Om dit te laten zien is een foto van een heidestruikje gemaakt dat ongeveer op de minimale focusafstand staat. Voor beide foto’s is f/8 gebruikt en een brandpuntsafstand van 16mm.

Voor wie gebruik maakt van de hyperfocale afstand, de afstand waarbij de scherptediepte maximaal is, bestaat dus het risico dat er toch vignetering optreedt. Dit is iets om rekening mee te houden.

Polarisatiefilter en extreme groothoek

De werking en sterkte van het polarisatie effect is afhankelijk van de hoek ten opzichte vanwaar het licht komt. Op 90° is het effect het sterkste en zal het effect het duidelijkste aanwezig zijn. De plek van de zon aan de hemel is dan exact links of rechts van je. De polarisatie is duidelijk te zien in de twee foto’s van een bewolkte lucht, die met 24mm brandpunt zijn gemaakt en waarbij het zonlicht van rechts komt.

Het effect van het polarisatiefilter op een bewolkte lucht is bijna klassiek: een mooi contrast van de lucht en wolken. Het effect is met de beeldhoek van een 24mm brandpunt over de hele foto te zien. Maar wat gebeurt er als die beeldhoek een stuk groter gemaakt wordt door een brandpuntafstand van 17mm te gebruiken? Op dat moment is de beeldhoek zo groot geworden dat niet alleen de lucht in de foto verschijnt die 90° ten opzichte van de zon is, maar ook met een hoek die danwel groter als kleiner is. Dit heeft invloed op een egale polarisatie in de foto zoals in de volgende voorbeelden te zien zijn.

Door dit effect bij een extreme groothoek zal de lucht in de foto niet langer egaal van kleur zijn. Het lijkt erop dat dit vanaf 24mm brandpunt duidelijk zichtbaar wordt. De fotograaf die 16mm en 17mm brandpunt wil gebruiken zal hier rekening mee moeten houden. Natuurlijk is dit effect het duidelijkste in een egaal gekleurd vlak zoals de lucht uit mijn voorbeeld, maar het is en blijft aanwezig. Voor optimaal gebruik van een polarisatiefilter is het dus aan te raden om niet te extreem met groothoek te gaan.

Gebruik op camera’s met een cropfactor

Tot nu toe heb ik alles getest op een fullframe camera. Niet iedereen heeft een fullframe. Er zijn heel veel mensen die gebruik maken van camera’s die een cropfactor hebben van 1,5x (Nikon) of 1,6x (Canon), om er maar een paar te noemen. Bij deze camera’s wordt er vaak gebruik gemaakt van objectieven die tot 10mm brandpunt gaan, zoals de Sigma 10-20mm en de Canon 10-22mm objectieven. Het is voor de gebruikers van cropcamera’s belangrijk om te weten tot hoever de groothoek kan gaan voordat er vignetering optreedt bij gebruik van de Landscape Polariser.  Dit is eenvoudig uit te rekenen door de brandpuntafstand te vermenigvuldigen met de cropfactor. Dit betekent simpelweg dat een 10mm brandpunt bij Nikon een beeld oplevert dat overeenkomt met 15mm op een fullframe. Dit levert een aanzienlijk vignet op bij het fotograferen. Canon, met een 1,6 cropfactor zou met 10mm brandpunt nèt binnen de grens van 16mm vallen.

Conclusie

Na dit uitgebreid testen van de Lee Landscape Polariser is het duidelijk dat ik dit filter voor mijn landschapsfotografie heel goed kan gebruiken. Zeker omdat ik de laatste tijd niet veel breder meer ga dan 24mm brandpunt. Ik heb mijn 82mm adapterring wel om moeten ruilen voor een wide angle exemplaar om volledig zonder vignetering te fotograferen. Het filter is ook goed te gebruiken op mijn tilt-shift objectief, voor het geval ik tot 17mm brandpunt wil gaan. Maar dan moet ik wel een beetje croppen, iets waarmee ik rekening zal moeten houden met mijn compositie. Gebruik van het 4×5 beeldformaat geeft me veel meer speling waardoor ik zelfs een klein beetje gebruik kan maken van de tilt of shift functie. Toch zal ik de Landscape Polariser voornamelijk op de 24mm brandpunt gebruiken. En daarvoor is het een bijzonder mooi filter.

De fotografen die graag tot 17mm of zelfs 16mm brandpunt gaan zullen moeten oppassen. Vignetering is in sommige gevallen minimaal maar aanwezig en beeldcorrectie zal nodig zijn om er zeker voor te zijn dat alle vignetering ook daadwerkelijk verdwenen is. Ook de focusafstand is bepalend voor de mate van vignetering. Natuurlijk is de WA adapterring in alle gevallen een vereiste.

Ondanks dat levert het filter een goede mogelijkheden tot het gebruik op extreme groothoek, mits dat met de genoemde punten rekening gehouden wordt. Desnoods kan er één slot uit het filter verwijderd worden, wat natuurlijk wel de mogelijkheid uitsluit tot het combineren van meer dan 2 filters. Dit is een keuze die de fotograaf voor zichzelf zal moeten maken. Kortom: Lee heeft met de Landscape Polariser de grens opgezocht wat betreft de mogelijkheden met het 100mm systeem en de (gangbare) meest populaire ultragroothoek.

Toch ben ik van mening dat wanneer er voornamelijk gebruik gemaakt zal worden van extreme groothoek de fotograaf beter uit zal zijn met een ander formaat filtersysteem. Denk daarbij aan het SW150 systeem van Lee, of iets vergelijkbaars van andere merken. Deze maat levert een veel grotere speelruimte op voor het zorgeloos gebruik van 17mm en nog kortere brandpuntsafstanden. Ook voor dit systeem, dat speciaal voor ultragroothoek is ontwikkeld, is een polarisatie filter vergelijkbaar.

Een laatste opmerking over het filtersysteem van Lee. Hoewel ik het merk heel hoog aansla valt de constructie van het 100mm systeem tegen. Ik ben van mening dat de filterhouders en adapterringen veel beter op elkaar afgestemd zouden moeten worden. De speling die ik aantrof zou niet moeten mogen voor een kostbaar systeem als dit. Is het systeem daarom slecht? Nee, dat gelukkig niet. Maar het is wel iets om rekening mee te houden.

Voordelen Lee Landscape Polariser

• Gebruik op de bestaande filterhouder
• Geschikt voor (ultra)groothoek tot 16/17mm (maar nèt)
• Rotatie van het filter zonder dat de filterhouder gedraaid hoeft te worden
• Combineren met een of twee filters eenvoudig
• Maximaal 1, 3 stops lichtverlies
• Kleurtint voor warmere weergave van het landschap
• Het filter kan door gebruik van de filterhouder op meerdere objectieven gebruikt worden

Nadelen Lee Landscape Polariser

• Vignetering bij 16mm niet helemaal afwezig
• Vereist WA adapterringen, zelfs bij 24mm om vignetering te voorkomen
• Dun filter vereist voorzichtig handelen
• Losse accessoire ring wordt niet standaard meegeleverd
• Kleurtint geeft ‘kleurzweem’ indien ongewenst
• Relatief duur (hoewel de aanschaf van meerdere polarisatiefilters met verschillende diameters niet meer nodig is)

Alternatief

Natuurlijk zijn er alternatieven te verzinnen om een polarisatiefilter in combinatie met andere filters te gebruiken. Een van deze alternatieven, die uitstekend te gebruiken is, is de zogenaamde Badpter, waarbij een normaal schroeffilter gebruikt kan worden in combinatie met een filtersysteem. Wil je hier mee over weten raad ik aan om het artikel van Marijn Heuts te lezen: http://www.destinationanywhere.nl/review-badpter/.

Meer info over de Lee Landscape Polariser is te vinden op de website van de fabrikant: http://www.leefilters.com/index.php/camera/polariser

---

Met dank aan Michiel en Robbert voor het beschikbaar stellen van een Canon EF 16-35mm f/2,8L II objectief en de 82mm WA adapterring, en de input tijdens het testen van de vignetering. Zonder jullie was het artikel niet zo compleet geworden.
Het was een interessante en vooral leerzame avond op de Strabrechtse Heide. Helaas waren de omstandigheden niet ideaal voor een mooie zonsondergang boven het Starven.
Ook mijn dank aan Incanto Images over de input en het beeldmateriaal bij gebruik van extreme groothoek op camera’s met een cropfactor.